🏤 دانشگاه امام صادق(ع)
🎓 پژوهشگر مطالعات بازاریابی سیاسی
در پنجمین انتخابات پارلمانی عراق، جدای از شرکت گروه‌ها و جریان‌های سیاسی سابقه‌دار که برخی از آن‌ها در این دوره با کم‌ترین کرسی و برخی مستقلین با بیشترین کرسی شگفتی‌ساز شدند، بر اساس گزارش کمیساریای عالی انتخابات، طبق آخرین اخبار تا لحظه نگارش این مقاله، جریان صدر توانسته ۷۰ کرسی پارلمان را به خود اختصاص دهد. پیروزی جریان صدر در این انتخابات باعث شد برآورد بسیاری از تحلیلگران حوزه عراق، غلط از آب در بیاید؛ چرا که نوسانات و تبدل‌های گاه و بیگاه و نامتعادل شخص مقتدی صدر و عملکرد نامناسب و ناراضی‌کننده منسوبان به جریان صدر در دولت پیشین عراق، همگی مؤیداتی برای شکست این جریان را پیش روی تحلیلگران قرار داده بود. از همین رو، نوشتار حاضر می‌کوشد از منظر بازاریابی سیاسی عوامل پیروزی جریان صدر را مورد بررسی قرار داده تا شاید بتواند بخشی از چرایی پیروزی این جریان را بازگو نماید.
پیشینه سیاسی جریان صدر
جریان صدر یکی از جریان‌های تأثیرگذار در تحولات سیاسی عراق است که ریشه در خاندان صدر و جایگاه این خاندان در بین مردم عراق دارد. مقتدی صدر رهبر این جریان، فرزند پنجم سید محمد صدر از شخصیت‌های معروف خاندان صدر است. بدون شک او یکی از مهم‌ترین بازیگران سیاسی عراق بعد از سال ۲۰۰۳ بوده است که در اکثر وقایع سیاسی عراق نقش کلیدی داشته، به‌طوری‌که در تشکیل دولت‌های پیاپی عراق فعال بوده است. این جریان با نام‌های مختلفی از جمله جریان صدری، گروه احرار، گروه سائرون همواره بخش عمده‌ای از مجالس و دولت‌های عراق را تشکیل داده‌اند. در بسیاری موارد، تشکیل دولت بدون مشارکت این جریان قوی امکان‌پذیر نبوده و مقتدی صدر در واقع غالباً عامل اصلی تغییر معادلات سیاسی در عراق بوده است. او در سال ۲۰۰۶ با نوری مالکی متحد شد و زمینه نخست‌وزیری‌اش را فراهم آورد. سپس در انتخابات ۲۰۱۰ علیه او با رقبای شیعی و سنی و کردش متحد شد و در نتیجه فرایند تشکیل دولت حدود ده ماه به تأخیر افتاد تا آن که صدر دوباره با مالکی متحد شده و زمینه نخست‌وزیری مجددش را فراهم کرد. مخالفت شدید صدر با مالکی در انتخابات سال ۲۰۱۴ از عوامل ناکامی وی در رسیدن به دوره سوم نخست‌وزیری بود و سپس پشتیبانی‌اش از حیدر العبادی زمینه به قدرت رسیدن او را فراهم کرد. صدر در انتخابات ۲۰۱۸ با حزب کمونیست عراق متحد و برنده انتخابات شد. هرچند در آغاز در کنار عبادی ایستاد اما بلافاصله پس از پایان انتخابات، او را رها کرده و به گروه فتح که جناح سیاسی حشد شعبی است پیوست و در ائتلافی دوجانبه، دولت عادل عبدالمهدی را سرکار آورد و در سال ۲۰۱۹، صدر با قرارگرفتن در کنار معترضان خیابانی، زمینه استعفای عبدالمهدی را فراهم آورد.
مقتدی صدر در انتخابات اخیر پارلمان عراق نیز با مواضع ضدونقیض خود مبنی بر شرکت و عدم شرکت در انتخابات، نهایتاً با معرفی ۹۵ نامزد از درون جریان سائرون و بدون ائتلاف با جریان‌های سیاسی دیگر در انتخابات شرکت کرد که طبق گزارش اولیه کمیساریای عالی انتخابات عراق، صدر توانست با کسب ۷۰ کرسی پارلمان، رتبه اول را در کسب آرا به دست آورد. اما آنچه دراین‌بین موجب شگفتی تحلیل گران انتخابات شد، پیروزی این جریان بود که باتوجه‌به نوسانات سیاسی و رادیکالی مقتدی صدر به‌ویژه در وقایع ۶ ماه اخیر و همچنین عملکرد ضعیف افراد منتسب به این جریان در دولت قبل، پیش‌بینی می‌شد جریان صدر با اقبال کمتری مواجه شود.
عوامل پیروزی جریان صدر
- رهبری کاریزماتیک
یکی از نقاط متمایز و محوری جریان صدر نسبت به گروه‌ها و جریانات سیاسی دیگر، وجود یک رهبری کاریزماتیک از ابتدا، و حتی قبل از مقتدی صدر با یک عقبه دینی و سیاسی ریشه‌دار است که نشان از جایگاه و منزلت خاندان صدر در بین شیعیان عراق قبل از صدام و نحوه کنش گری این جریان در حمایت و طرف‌داری از شیعیان مظلوم و محروم عراق داشته است.
- پایگاه اجتماعی تعیین‌کننده
جریان مقتدی صدر تنها گروه سیاسی در عراق پس از ۲۰۰۳ است که پایگاه اجتماعی نسبتاً وسیعی در بین جوامع شیعی به‌ویژه طبقه تهیدستان و محرومان جنوب این کشور دارد و یکی از عوامل پیروزی این جریان در انتخابات، داشتن یک پایگاه اجتماعی تعیین کننده بود که دیگر جریان‌ها فاقد آن بودند و هستند. به تعبیری دیگر، سیاست توده گرا مولفه اصلی جریان صدر می باشد.
- حامی ایدئولوژیک و پرشور
پایگاه اجتماعی جریان صدر علاوه بر ویژگی‌های جامعه‌شناختی، پیوند عمیق ایدئولوژیک این جریان با بدنه اجتماعی در کنار وجود نیروهای خودجوش و داوطلب میدانی از طرف دیگر، نقش بسزایی در هدایت فضای انتخاباتی به نفع این جریان داشته و تقریباً جوانان بیت شیعی عراق، گرایش‌های جدی به این جریان دارند که در سایر کنشگری‌های سیاسی مثل تحصن‌ها، اعتراضات و…در فراخوان‌ها نقش فعال دارند.
- انسجام تشکیلاتی
شاید گفت تقریباً تنهاترین جریان شیعی عراق که به‌صورت منسجم و هماهنگ ذیل یک رهبری واحد در انتخابات‌ها فعالیت کرده و نسبت به جریان‌های دیگر تشکیلات ثابت خود را دارد و تمامی ویژگی‌های یک تشکل سیاسی اعم از دارا بودن رهبر و بدنه اجتماعی و نیرو را داراست، جریان صدر می‌باشد. اما آنچه این تشکل سیاسی را در معرض خطر جدی قرار داده، نبود یک برنامه و راهبرد مشخص در فضای کلان سیاسی عراق است که چشم‌انداز حرکتی و کنشی این جریان را در آینده دچار ابهام کرده است.
- گفتمان انتخاباتی
یکی از عوامل پیروزی در مبارزات انتخاباتی، ارائه یک گفتمان سیاسی مشخص است که این گفتمان باید سه ویژگی را دارا باشد: ۱- در پاسخ به مطالبات افکارعمومی باشد ۲- گفتمانی متمایز و برتر نسبت به رقبای دیگر باشد ۳- نشان و برندی از شخصیت اول جریان سیاسی باشد. مقتدی صدر از ابتدای فعالیت سیاسی خود یک چهره اپوزیسیونی نسبت به حاکمیت داشته و دارد که این چهره در کنار شعار خدمت‌رسانی به مردم، مبارزه با فساد و عراق برای مردم عراق که از جمله خواسته‌های عمومی مردم بود، در تکمیل پروژه پیروزی او کمک شایانی کرد.
- مشارکت پایین
از مهم‌ترین عوامل دیگر در پیروزی جریان صدر به‌خصوص در این انتخابات را باید در مشارکت پایین مردم عراق دانست که این مشارکت کم در کنار عوامل فوق می‌تواند پازل پیروزی را تکمیل کند چراکه داشتن پایگاه اجتماعی مشخص در کنار نیروهای حامی پرشور از طرفی و تشتت آرای رقبای این جریان در سایه مشارکت کم، بعید نیست برگ برنده‌ای برای جریان صدر در مبارزات انتخاباتی باشد.
نتیجه‌گیری
نقش محوری جریان صدر در معادلات سیاسی عراق قابل‌چشم‌پوشی نیست. این جریان با توجه به ویژگی‌های فوق‌الذکر و علی‌رغم مواضع نوسانی و متعارض مقتدی صدر، همچنان می‌تواند یک رقیب جدی در بین جریان‌های سیاسی عراق باشد، اما در راهبرد کلان آنچه مهم است ائتلاف و اتحاد بیت شیعی است که بتواند با سازماندهی فضای سیاسی کشور عراق، سایر اقوام و مذاهب را در اداره امور کشور مشارکت داده تا در ادامه شاهد یکه‌تازی یک جریان خاص و تفکر مشخص نباشیم و یک نوع موازنه درونی شکل پیدا کند، چراکه شکاف‌های قومی و مذهبی در عراق به دلیل فقدان فرایند ملت‌سازی درست همچنان محل ظهور و بروز بحران می‌باشد و این همان چیزی است که عده‌ای از بازیگران خارجی در اختلاف بیت شیعی و سنی و مناسبات ایران و عراق جست‌وجو می‌کنند که نمایی از آن را در تظاهرات ۲۰۱۹ شاهد بودیم.
