مقدمه
پاندمی کرونا اکنون به جایی از جهان نیست که سرک نکشیده باشد؛ این ابتلاء و سنگ محک کوچک ولی کارآ باعث شده تا تمدن‌های مختلف و در رأس آن تمدن غرب بیش از پیش به شکننده بودن نهادهای اجتماعی خود واقف شده و برای عادی شدن و بازگشت شرایط به پیشاکرونا از هیچ تلاشی برای کشف واکسن و محدود کردن مرزهای جغرافیایی برای جلوگیری از انتشار بیشتر آن دریغ نکند. در جمهوری اسلامی ایران نیز این شرایط هرچند در ابتدا به مانند آنچه که در کشورهای غربی اتفاق افتاد، با کمی شوک همراه بود اما با راهنمایی‌های داهیانه و دینمدارانه رهبر انقلاب کم‌کم نوعی تسلط بر بدنه اجتماعی حاکم شد و سرریز آن در مدیریت این ویروس منحوس نیز مشاهده شد. وجه ممیزه ایران اسلامی با کشورهای به اصطلاح مدرن نیز همین نکته است که در اینجا امام و امت با یکدیگر ممزوج و در هم‌تنیده هستند و راه و سرنوشت یکی به دیگری بسته است و همین امر باعث لایه لایه شدن نهادهای اجتماعی سیاسی و کارآمدی بیشتر آنان در صحنه‌های بحران و ابتلاء می‌گردد. از جمله این نهادها که دارای دو سویه مهم اجتماعی سیاسی است، نهاد جمعه می‌باشد که در کشاکش این بلاء دارای ظهور و بروزات متعددی بود. بر این اساس با گذشت مدتی قابل توجه از دوران کرونایی، آقای مصطفی آقاجانی پژوهشگر حوزه «دولتِ» هسته بازاریابی سیاسی برآن شد با پرداختن به این نهاد و بررسی نقاط قوت و ضعف آن با عینک بازاریابی سیاسی طی یک نشست تخصصی، عملکرد این نهاد را مورد بازخوانی قرار دهد که گزیده‌ای از مطالب آن در این قسمت ارائه می‌گردد.
طرح مسئله
بازاریابی سیاسی در یک تقسیم‌بندی آکادمیک سه حوزه دولت – حکومت، بین‌الملل و انتخابات را در برمی‌گیرد. بحث تحزب به شکل مرسوم ذیل بازاریابی سیاسی انتخابات قابل تعریف است اما طبق نتایجی که از سیره سیاسی و اندیشه سیاسی رهبران انقلاب اسلامی در پژوهشی جداگانه استخراج شده است[۱]؛ این موضوع در گفتمان اسلامی ذیل بازاریابی سیاسی دولت – حکومت قابلیت طرح و بحث دارد. بر این اساس، تحزب برخلاف گفتمان غربی‌اش که دال محوری «قدرت» را پی‌می‌جوید در پی خدمت به مردم، هدایت جامعه و تقویت نظام الهی گام برمی‌دارد. در تبیین حضرت امام(ره) از حزب اسلامی، سه سطح از حزب‌االله اعم از فروملی و ملی، منطقه‌ای و جهان اسلام و مستضعفین عالم ارائه می‌شود. در نگاه رهبران انقلاب، حزب لزوماً به گروهی سیاسی که در پی اهداف انتخاباتی هستند اطلاق نمی‌شود و گروه‌ها و دسته‌هایی چون روحانیت و نهاد ائمه جمعه نیز قابلیت تعریف حزبی ذیل حزب‌الله در سطح فروملی و ملی را می‌یابند که علاوه بر ویژگی‌های ذکرشده، وظایف متعددی را در قبال جامعه و نظام اسلامی برعهده می‌گیرند که به شکلی مفصل در بیانات رهبر معظم انقلاب قابل مطالعه است. پدیده کرونا ازجمله موارد نادر و استثنایی‌ای بوده است که بعد از چهار دهه از فعالیت مستمر – البته با شدت و ضعف- فعالیت و کنش این نهاد را دچار خدشه نمود و در ایفای وظایفش در قبال نظام اسلامی و جامعه ایران مشکلاتی را رقم زد. سؤالی که در این مختصر به دنبال پاسخ بدان هستیم آسیب‌شناسی نهاد و نماز جمعه در مواجهه با کرونا از نگاه بازاریابی سیاسی- که در ادامه توضیح آن می‌آید- است.
برخی تصاویر مانا از ائمه جمعه در چند سال اخیر
شاید در مروری بر تصاویر ائمه جمعه از چند سال اخیر تا به امروز که کشور درگیر ابتلاء کرونا است، بتوان تعدادی از رخدادهای این حوزه را به‌یادماندنی و جالبِ نظر دانست از جمله: برداشتن تعدادی از نرده‌های میان نمازگزاران که در مراسم نماز جمعه و توسط آقای حاج‌علی‌اکبری مسئول شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه کشور اعلام شد، برگزاری اعمال غسل و کفن و دفن فوت‌شدگان ناشی از بیماری کرونا توسط تیم‌های طلاب سازماندهی‌شده از سوی ائمه جمعه تعدادی از شهرها، اجرای طرح‌های ضدعفونی‌سازی مناطق و عرصه‌های شهری برای جلوگیری از شیوع بیشتر بیماری، حرکت زیبای ائمه جمعه بوشهر، تبریز و برخی شهرها در اختصاص وقتی در حاشیه برگزاری نماز جمعه برای دیدار عمومی مردم و مسئولین، اعطای پول به کارگران بیکارشده از کرونا توسط امام‌جمعه ایرانشهر، تجمعات افراد در مقابل ساختمان تجاری آدینه در رشت و برخی نارضایتی‌ها در بندرعباس، تشکیل قرارگاه‌های مواسات و همدلی در شهرهای مختلف با هدایت ائمه جمعه، تصویر خدمت‌رسانی امام‌جمعه سابق خرمشهر و امام‌جمعه کنونی اهواز حاج‌آقای موسوی در جوشکاری لوله‌های انتقال آب و بسیاری موارد روشن، تاریک و خاکستری از کارگزاران و نمایندگان نهاد جمعه در اقصی‌نقاط کشور عزیز که قابل بیان است.
این فعالیت‌ها و این تأثیرگذاری‌های سیاسی اجتماعی ما را بر آن می‌دارد تا با نگاهی تاریخی، کمی بیشتر باسابقه این نهاد چند بعدی آشنا شویم و به آسیب‌شناسی آن و در نهایت تقویت آن کمک نماییم.
در تمام دوره‌های تاریخی نماز جمعه و برگزاری آن مورد توجه حکام و حکومت‌ها بوده است، زیرا علاوه بر حکم شارع که بی‌توجهی به آن شایسته نبود، به‌واسطه بافت اسلامی جامعه و نوع بازتابی که از حکومت در بین مردم ایجاد می‌نمود به واسطه ماهیت سیاسی عبادی‌اش؛ حکومت‌ها از آن، هم برای مشروعیت‌بخشی و هم جلب اعتماد مردم و افزایش اعتبار اجتماعی بهره می‌برده‌اند.
نهاد جمعه؛ محصول سیاسی به مثابه عرضه‌کننده محصول سیاسی!
- نهاد جمعه محصولی تنیده از نهاد دین و دولت اسلامی
محصول چیست؟ وقتی از محصول بودن نهاد جمعه می‌نویسیم از چه ماهیتی بحث می‌کنیم؟ بازاریابی سیاسی دانشی است که درصدد است بین عرضه‌کننده و طالب محصول سیاسی ارتباط برقرار نماید و از رهگذر این ارتباط، مصالح هر دو را تأمین نماید. در بازاریابی سیاسی انتخابات، محصول به یک معنا در نامزد انتخاباتی مصداق می‌یابد. اما با نگاه بازاریابی سیاسی دولت – که در پی افزایش توفیق دولت اسلامی در رسیدن به اهدافش از طریق تقویت بدنه مردمی‌اش است – محصول سیاسی می‌تواند موارد زیادی را شامل بشود؛ به عبارتی اگر هویت نظام سیاسی در جامعه ایرانی که متشکل از جزء به جزء مردم و آحاد جامعه است – امت اسلامی – و مسئولین به‌عنوان خواص و شاخص‌های این مردم، بازتاب‌‌دهنده این محصول هستند، نهاد جمعه به واسطه قرار گرفتن در زیرمجموعه ولایت‌فقیه، خودش یک محصول سیاسی است که تنیده و زاییده از نظام سیاسی و حکومت است و از سویی مستخرج و برآمده از نهاد روحانیت، مرجعیت و نهاد دین است که در بیانات رهبری به این ریشه قوی چنین اشاره می‌شود: «ما اگر آن ریشه تاریخی را نداشتیم مردم آن محبت و اعتماد را به ما نداشتند و به اشاره روحانیت حرکت نمی‌کردند، به طوری که بیایند و جان و فرزندانشان را در راهی قربانی کنند مگر آسان است؟ … ایمان مردم به روحانیت ناشی از سابقه طولانی روحانیت شیعه و نفوذ و تاثیر آن‌ها در ذهن و ایمان مردم است. ما باید این ایمان را حفظ کنیم» [۲]
- محصولی مقوم هر دو ماهیت (ابرمحصول)
این محصول علاوه بر اینکه اعتبار خودش را از دو نهاد فوق ارتزاق می‌نماید، می‌تواند به قوام و یا تضعیف این دو نیز بیانجامد و آفات یا ثمراتی را برایشان به بار آورد. از این رو ائمه جمعه خود هم به مثابه محصول سیاسی است و هم به مثابه محمل و عرضه‌کننده محصول سیاسی‌ای به نام نظام جمهوری اسلامی ایران تلقی می‌شود. مقام معظم رهبری در بیانی دارند: «امروز چشم مردم به شماست. امروز امید و تکیه معنوی مردم به روحانیت است. بزرگ‌ترین مظهر عمومی روحانیت در همه‌جای کشور، ائمه‌ی جمعه هستند. البته در حوزه‌های علمیه و مراکز علمی، اساتید و مراجع هستند؛ اما مخصوص بعضی از نقاط کشورند. آن چیزی که در همه جای کشور عمومیت دارد، امامت جمعه است. امامت جمعه، هم نمایندگی از کل روحانیت، و هم نمایندگی از نظام است؛ چون نظام هم نظام اسلامی است.»[۳] شناخت این رابطه دوسویه و پرداختن به آن اولین گام برای بهبود عملکرد و در نتیجه بهبود ارتباط و در نهایت ترمیم و تنظیم محصول سیاسی است.
- ائمه جمعه؛ حزب‌اللهِ ولی‌فقیه و نهاد واسط
امام‌جمعه، حلقه‌ی وصلی میان مردم و حاکمیت است. نماز جمعه و امام‌جمعه نه حکومتی محض و نه مدنی محض است. یعنی یک چیزی بین حاکمیت و مردم. مطالب مردم را می‌گیرد و به حاکمیت می‌رساند و مطالب حاکمیت را می‌گیرد و به مردم می‌رساند؛ از این رو، امام‌جمعه انتقاد می‌کند.
از نظر قانونی نهاد نماز جمعه و یا امام‌جمعه مسئولیتی در نهادها ندارد. بیشتر نفوذ ائمه‌ی جمعه و روحانیان از طریق مردم و هدایت‌های مردمی است و نفوذی که در افکار عمومی دارند. البته امام‌جمعه این ویژگی را دارد که منتسب به رهبری و تشکیلات رهبری است. تبعاً مسئولان نظرات او را در نظر می‌گیرند.
آگاهی از این موضوع در نوع برنامه‌ریزی‌های کمپین دائمی و بخش‌بندی‌ها و عملیات بسیار حیاتی و اثرگذار است.
طراحی، تنظیم و ترمیم محصول
حال که با نگاهی کلی(نه صرفاً ناظر به کرونا) ابعاد مختلف محصول را البته با نگاهی کیفی و به دور از افکارسنجی‌های دقیق و نمونه‌گیری‌های مرسوم شناختیم، ناظر به کرونا گام‌های تعیین استراتژی و اجرا و عملیات از سوی این نهاد مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در یک نگاه کلان می‌توان این داوری منصفانه را داشت که نهاد جمعه ناظر به ابتلاء کرونا خاموش نبوده و فعالیت‌های قابل‌توجهی نیز به انجام رسانده است و از این رو در داوری کیفی می‌توان این‌طور بیان کرد که مردم و افکار عمومی شاهد فعالیت‌ها و زحمات این طیف در چند زمینه از جمله رزمایش مواسات، کفن و دفن افراد مبتلا به کرونا، ضدعفونی‌سازی معابر و … را شاهد بودند و ادراک کرده‌اند. برای تنظیم و تعدیل محصول یک راه انتخاب درست محصول است که شاید پرداختن به آن از حد این نوشتار خارج باشد، اما یک راه دیگر و فوری بهبود عملکردی و در نتیجه بهبود ماهیت واقعی و نمود تصویری عناصر این نهاد است. در پدیده کرونا، نهاد جمعه کدام راهبرد و عملکرد را انتخاب کرد؟ این انتخاب چه میزان در ترمیم خود محصول و تقویت محصول بالادستی موفقیت‌آمیز بود؟
- طراحی محصول
از مراحل مقدماتی در فرایند بازاریابی سیاسی این است که کسی یا فردی یا نامزدی را که می‌خواهید مورد سرمایه‌گذاری خود قرار دهید و بر روی او کار نمایید یا به‌اصطلاح گل‌زن خودتان را طبق موازین و شایستگی‌ها و صلاحیت‌هایی انتخاب نمایید. شاید ویژگی‌هایی چون فقاهت عدالت، سلامت اخلاق، هوش و توان تحلیل سیاسی و بسیاری ویژگی‌های دیگر که در بیانات رهبر انقلاب با مسئولین شورای سیاست‌گذاری آمده است بتواند نهاد جمعه را در طراحی محصول یاری نماید.
اما سؤال بعدی آن است که محصولات و کاراکترهای کنونی چگونه به مرحله و آستانه مسئولیت نهاد جمعه می‌رسند؟ باید گفت محصول فعلی دست‌پخت و حاصل حوزه‌های علمیه هستند. به عبارتی نهاد خاصی که بخواهد بر روی افراد کار تربیتی کند و آن‌ها را آماده نماید وجود ندارد. مبحث تربیت و آموزش ائمه جمعه دیرزمانی است که از سوی حجت‌الاسلام تقوی (ریاست پیشین نهاد جمعه) پی گیری می‌شد اما به‌جایی نرسید. این عدم موفقیت که به نظر می‌رسد بازتابی از آن گسستی باشد که بین نهاد دین و حکومت اسلامی (به‌صورت خواسته و یا ناخودآگاه) وجود داشته باعث شده نهاد جمعه از حیث طراحی محصول با مشکل و ایراد مواجه باشد.
به عبارتی امکان طراحی محصول به‌صورت حرفه‌ای و کارآمد وجود ندارد؛ البته ممکن است با جلسات و اصلاحات و ترمیم‌ها برخی خلاها را در این زمینه حل نمود. اما پس از طراحی محصول، گام بعدی پس از تحقیقات و شناخت عرصه اجتماعی (بازار سیاست و اجتماع)، تنظیم و تعدیل محصول است که در گرو راهبردها، طراحی عملیات و خدمات خاص این نهاد در مقام عمل و زیست است.
- هدایت؛ دالِ محوریِ امامت
با دقت در مفهوم امام و امت و بازنگری در مفهوم امام‌جمعه که مهم‌ترین شأنش نیابت امام‌المسلمین در اقصی نقاط دولت اسلامی است، اگر بخواهیم ناظر به کرونا برای ترمیم و تنظیم محصول (در اینجا، ائمه جمعه) ابراز نظر کنیم، به نظر می‌رسد اولین و اساسی‌ترین اقدام ائمه جمعه بایستی تفهیم پدیده در جریان، به مثابه «ابتلاء» می‌بود. این تفهیم که ذیل کارکرد هدایت معنوی، دینی و جلوگیری از انحراف و…. است تا حد زیادی مثل نهاد حوزه علمیه که در طول نهاد جمعه قرار دارد، وانهاده شد. در حالی که کارویژه اصلی دین و نهاد دین و دولت دینی هدایت مردم به صراط مستقیم است، ضمن تلاش‌های جانبی در این اتفاق، غلبه کار با مواسات و البته غالباً کمک‌های معیشتی بود. نکته قابل‌توجه در این داوری، کنار هم گذاشتن کار ویژه‌های دائمی تأکید شده رهبر انقلاب برای ائمه جمعه در طول سالیان متمادی و فرمان رزمایش مواسات است که به‌هیچ‌عنوان نافی یکدیگر نیستند و در این رزمایش بایستی کلیه امور و دستورات به شکل رزمایش قوت و تأثیر دوچندان می‌یافت.
کرونا به‌عنوان شرایط خاص و دشوار این فرصت را می‌توانست (و همچنان می‌تواند) برای ائمه جمعه فراهم نماید تا با ترویج آموزه‌های دینی، هدایت افکار عمومی، پاسخگویی به شبهات و ترویج همدلی خود را ری‌برندینگ کرده و با پوست‌اندازی و اصلاحاتی که در چند سال گذشته در این نهاد اتفاق افتاده، آمادگی خدمت‌رسانی و هدایتگری خود را بزنگاه کرونا را به اثبات رسانده و برای خود و نظام اعتبار و اعتماد فراهم نماید چرا که اعتبار و اعتماد دو سرمایه تجدیدپذیر و ضروری برای هر نهادی و به شکل اولی نهاد جمعه هستند.
بخش‌بندی اجتماع هدف در راستای وظایف محوله
اگر کرونا را به مثابه عامل مؤثر در جسم و روح افراد درنظر بگیریم که برای هر شخص می‌تواند علائم و عوارض خاص بالینی و روحی را رقم بزند، طبیعتاً نمی‌توان از نسخه‌ای واحد برای آحاد مردم استفاده نمود. بخش‌بندی و دسته‌دسته کردن جمعیت هدف باعث تشخیص بهتر نیازها و پاسخگویی صحیح به خواسته‌های ایشان می‌شود. در بازاریابی سیاسی انواع بخش‌بندی‌های جغرافیایی، جمعیتی، روان‌کاوانه، اجتماعی و … ارائه و معرفی می‌گردد. شاید با نگاهی تحلیلی بتوان نیازهای فکری، روحی – روانی، اقتصادی – معیشتی و … را در بازه‌های سنی نوجوانان و جوانان، افراد میان‌سال و سالخوردگان مورد تطبیق قرار داد و از این رهگذر بتوان با نیازسنجی دقیق و تقسیم افراد، برای هر دسته فکر و اقدامی متناسب انجام داد و نه صرفاً یک نسخه معیشتی برای همه آحاد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
هدف از نگارش این موضوع، تبیین این نکته بود که ائمه جمعه
در رفتارها و کنش‌های خود در وقایع و رخدادها رویکرد بازاریابی سیاسی دولت را به
کار ببندد و یا حداقل در کنار ملاحظات دیگر، این نگاه و منظر را هم در نظر داشته
باشند. در بازاریابی سیاسی دولت گام‌ها و مراحلی قابل احصاء بود که اولین آن‌ها
شناخت محصول بود. اینکه محصول سیاسی فعلی چه خصایصی دارد به‌واسطه ابلاغ ویژگی‌ها
و هنجارهای آن از سوی شارع مقدس فارغ از تحقیقات بازار اهمیت می‌یابد. نکته دیگری که بازاریابی سیاسی برای ائمه جمعه
ارائه پیشنهاد می‌کند استفاده از تحقیقات و شناخت عرصه‌های مرتبط است که در بیانات
حضرت آقا هم آمده است که بایستی نسبت به خواست مخاطبان در سخنرانی‌ها و مواضع
ملاحظه کرد و رعایت نمود. در وضعیت کرونایی یک نوع ازهم‌گسیختگی بین شهرها مشهود
بود و هماهنگی قابل‌توجهی در پاسخ به نیازهای بازار ادراک نشد. در فرایند ترمیم و
تنظیم محصول، مهم‌ترین استراتژی پیشنهادی واقعی شدن و واقعی نمودن عملکردها و
کاراکترهای نهاد جمعه است چرا که امام‌جمعه در یک فرایند طولانی‌مدت و مسامحتاً
دائمی در کنار مخاطبین حاضر است و بدون تحقق و ارائه ارزش‌ها نمی‌تواند به حفظ
حامیان موجود و افزایش‌شان مبادرت ورزد. نکته بعدی دوری از پوپولیسم است، چرا که
ائمه جمعه اگر شرط پیش‌گفته را خوب ادا کنند برای جلب همراهی و حمایت افراد به چیز
بیشتری نیاز پیدا نمی‌کنند. نسخه سوم، تعمیق مردمی بودن ایشان است اقدامی که در
تهران و تبریز مورد استقبال قرار گرفت.
[۱] -برای مطالعه نک: آقاجانی، مصطفی (۱۳۹۶) ماهیت و کارکرد احزاب سیاسی از منظر امام خمینی(ره)، آیت‌الله خامنه‌ای(مد ظله)، شهید بهشتی(ره) و آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، پایان نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق(علیه السلام)
[۲] -بیانات در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۶۸
[۳] – بیانات در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۷۰
