🏤 دانشگاه امام صادق(ع)
🎓 پژوهشگر حوزه بازاریابی سیاسی انتخابات و دولت
پس از برکناری بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا و رأی مجلس به عدم کفایت و عزل او، شهید محمدعلی رجایی به‌عنوان دومین رئیس‌جمهور جمهوری اسلامی ایران انتخاب می‌شوند. البته کمتر از یک ماه پس از تنفیذ ایشان، در ماجرای بمب‌گذاری دفتر نخست‌وزیری در هشتم شهریور ۱۳۶۰، شهید رجایی و شهید باهنر به همراه تعدادی از همراهان به خیل شهدای اسلام می‌پیوندند. هرچند مدت ریاست‌جمهوری ایشان کم و سال‌ها از آن زمان می‌گذرد، اما نام و تصویر نیکو ایشان، ماندگار است. در این نگاشت بنا داریم علل سرمایه اجتماعی بالای این رئیس‌جمهور فقید را مورد بررسی قرار دهیم.
سرمایه اجتماعی چیست؟
زمانی که از واژه اجتماعی استفاده می‌شود یعنی قرار است یک رابطه با چند طرف مورد بررسی قرار گیرد. در واقع زمانی که در یک رابطه، یکی از طرفین اعتبار بالایی داشته باشد و از اعتماد طرف مقابل برخوردار باشد، طرف اول از سرمایه اجتماعی طرف دوم، بهره‌مند می‌گردد. هرچه اعتماد طرف (طرف‌های) دوم به طرف اول بیشتر باشد و تعداد این طرف‌های دوم بیشتر، کیفیت و شدت سرمایه اجتماعی طرف اول نیز بالاتر خواهد بود. زمانی که از سرمایه اجتماعی یک رئیس‌جمهور سخن گفته می‌شود، هرچقدر مردم بیشتری، با اعتماد بیشتری به شخص رئیس‌جمهور، انتظار برطرف‌شدن وعده‌ها را داشته باشند، رئیس‌جمهور از سرمایه اجتماعی بیشتری (باکیفیت‌تر و شدیدتری) برخوردار خواهد بود.
محمدعلی رجایی، یک رئیس‌جمهور با سرمایه اجتماعی بالا
مقدمه اصلی استدلال این نگاشت و شاید یکی از مفروضات آن، سرمایه اجتماعی بالای شهید رجایی است. هرچند این گزاره به‌عنوان یک پیش‌فرض ادعایی، در یک نگاشت علمی، نیازمند اثبات نیست، اما ادله مختلفی برای این مقدمه و گزاره وجود دارد که عبارت‌اند از:
۱٫ یاد نیکوی (برند مثبت) شهید رجایی در میان عموم مردم است؛
۲٫ رأی نزدیک به ۹۰ درصدی شهید رجایی در دومین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری است؛
۳٫ اعتبار شخصیت (اعتبار برند) شهید رجایی است که افراد و کاندیداهای مختلف در مقایسه با ایشان قرار می‌گیرند؛
۴٫ برچسب‌های مثبت ساده‌زیستی، ایمان، پرکاری و ولایی بودن یک رئیس‌جمهور است که به‌صورت انحصاری یا کم‌نظیر از ویژگیهای شخصیت سیاسی (برند) ایشان به شمار می‌آید؛
۵٫ نماد و اسطوره شدن شهید رجایی به‌عنوان یک رئیس‌جمهور مکتبی و ولایی فرهنگ اسلامی – ایرانی است.
چه ویژگی‌هایی شهید رجایی را اسطوره‌ای کرد؟
اسطوره تنها تراوشی اوهام آمیز از ذهنیت نیست. بلکه پلی به سوی عمق عقاید مردم است که گذرگاهی به سمت عالم معنا دارد، همچنین آنکه اسطوره‌های معاصر از یک ویژگی دستیابی نیز برخوردارند. اگر در خصوص شهید رجایی، از واژه اسطوره‌ای استفاده می‌شود، به این خاطر است که مردم از عمق وجودشان چنین ویژگی‌هایی را در یک شخصیت و برای یک رئیس‌جمهور می‌ستایند و امیدوارند که بقیه رؤسای جمهور نیز از چنین ویژگی برخوردار باشند. به همین جهت نیز می‌توان باور به شهید رجایی را باور به آرمان‌های انقلاب دانست و اقبال بالای ایشان را، به‌حساب فطری و حداکثری بودن آرمان‌های انقلابی به شمار آورد.
جدای از خواست و توجه الهی، شهید رجایی به علت ویژگیهای منحصربه‌فرد، به‌عنوان یک رئیس‌جمهور اسطوره‌ای تبدیل شده است که عبارت‌اند از:
۱٫ شهید رجایی یک مرد از تبار مردم بود.
شهید محمدعلی رجایی، یک شخصیت از طبقه مستضعف جامعه بودند که پدر خویش را در کودکی ازدست‌داده و با حمایت‌های خانواده و کارکردن خود ایشان در بازار آهن و دست‌فروشی، تحصیل کردند و بعد در نیروهای هوایی و شغل معلمی مشغول شدند و پس از مجاهدت‌های بسیار در مسیر انقلاب، به‌واسطه توانمندی‌ها و شخصیت برجسته‌شان مناصبت مختلفی را گرفتند و پس از قرارگرفتن در معرض رأی مردم، به‌عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شده بودند.
مردم که کمتر از ۳ سال تجربه انقلاب اسلامی را داشتند و عیاشی‌ها، ظلم و فساد خاندان پهلوی را دیده بودند، حالا مردی را به‌عنوان دومین نفر مملکت پیشرو می‌دیدند که در سادگی مانند ضعیف‌ترین طبقات آن زمان بود. در واقع آقای رجایی به‌خوبی توانسته بود مردم را نمایندگی کند و مردم زمانی که رجایی را در پست ریاست‌جمهوری می‌دیدند، سلامت ساختارها و امکان دستیابی شایستگان به چنین مقامی را گواهی می‌دادند. به همین مناسبت تمایلات عمومی به ایشان بسیار بالابود و ایشان از اعتماد و اعتبار بالایی در میان مردم برخوردار بودند.
۲٫ ایشان مورد تأیید امام و جریان انقلابی بود.
حضور ایشان در انتخابات هم‌زمان بود با کاندیدا شدن آقایان عباس شیبانی، حبیب عسگراولادی و علی‌اکبر پرورش بود، اما نهایتاً ایشان ۹۰ درصد آرای اخذ شده را به خود اختصاص داده بودند. آقای رجایی حمایت همه‌جانبه حزب جمهوری را داشت، همان‌طور که پیش‌تر با حمایت شهید بهشتی و حزب جمهوری اسلامی با ۱۵۳ رأی موافق، به‌عنوان نخست‌وزیر انتخاب شده بود. هرچند کاندیدهای دیگر نیز از افراد مورد اعتماد نظام به شمار می‌رفتند، اما سابقه ایشان در وزارت آموزش‌وپرورش و نخست‌وزیری، ایشان را به‌عنوان یک شخصیت برجسته انقلابی مطرح کرده بود.
پس از شهادت شهید رجایی، امام خمینی، ایشان را انسانی متعهد، خدمتگزار و سربازی گران‌قدر و از بهترین افرادی معرفی کرد که با رفتار خود معلم اخلاق بود (صحیفه امام، ج۱۵: ۲۵۰/ ج۱۸: ۷۷). از دیدگاه امام از هنگامی که رجایی مشغول دست‌فروشی بود تا وقتی که به ریاست‌جمهوری رسید، در روح و روانش تغییری پیدا نشد و در واقع او بر مقام تسلط یافت، نه آنکه جاه و منصب بر وی غلبه نماید (صحیفه امام، ج۱۵: ۷۶/ ج۲۰: ۱۲۴-۱۲۵).
در اوج نهضت انقلابی و در بحبوحه جنگ تحمیلی، امام و مکتب امام، پررنگ‌ترین خطی بود که مردم از آن پیروی می‌کردند و تلاش داشتند تا اتفاقات مختلف را بر اساس نظر امام و راه و روشی مکتبی ایشان تطبیق دهند، به‌این‌ترتیب خیل عظیمی از مشتاقان به نهضت امام، به آقای رجایی به‌عنوان یکی از افراد برجسته این مکتب اهتمام داشتند و این یکی دیگر از علل سرمایه اجتماعی عظیم ایشان بوده است.
۳٫ رجایی صادق الوعد بود.
از وعده‌های شهید رجایی، حفظ ارزش‌های انقلاب، پشتیبانی از جنگ و بهبود اوضاع معیشت مردم بود. زمانی مردم می‌توانستند باور کنند او صادق الوعد است که یا در بلندمدت اوضاع را بهتر ارزیابی می‌کرد و یا ایشان به‌عنوان یک خطر بالقوه از سوی دشمنان تشخیص داده شود و به شهادت برسد. هرچند فرصت ۲۸ روزه خدمت ایشان، همراه بود با مجاهدت‌ها و تلاش‌های شبانه‌روزی ایشان، اما شهادت ایشان از سوی سازمان مجاهدین خلق، یکی از نقاط قوت ایشان به شمار می‌رفت که نشان می‌داد که حرکت لوکوموتیو دولت، در مسیر انقلاب، ارزش‌های آن و در رأس آن حمایت از مستضعفین بود.
تحقق وعده در افزایش سرمایه اجتماعی یک منتخب، بسیار حائز اهمیت است، شهید رجایی توانسته بود با شهادت خود، صادق الوعد بودن خود را نمایش دهد و مردم به این درستکاری ایشان نه تنها اعتماد داشتند بلکه ایمان آورده بودند.
۴٫ رجایی یک انسان وارسته بود.
در عین آنکه ایشان از دل مردم بود و مردم قرابت زیادی با ایشان احساس می‌کردند. اما خود ایشان از صفات برجسته‌ای برخوردار بود. ایشان ساده‌زیست بود. به‌گونه‌ای که حتی در کتاب «من ادوارد نیستم»، زندگی‌نامه شهید ادوارد آنیلی آمده بود که این شهید بزرگوار، از زمانی که شنیده بود رجایی با موتور گازی قدیمی این طرف آن طرف می‌رود، بدون اینکه ایشان را ببیند شیفته ایشان شده بود. در داخل کشور نیز مردم به چنین شخصیت ساده زیستی اعتماد بیشتری داشتند چراکه در ضمن تاریخ مشترکی که برای خود و ایشان قائل بودند، ایشان را عاری از قدرت‌طلبی و دنیاطلبی می‌دانستند.
رجایی زنده است چون آرمان‌های انقلاب زنده‌اند
می‌توان گفت علت آنکه اکنون نیز پس از ۴۲ سال از شهادت شهید رجایی، مردم ایشان را به‌عنوان یک رئیس‌جمهور اسطوره‌ای می‌دانند. زنده‌بودن اعتقاد به آرمان‌های انقلاب و اصول اسلامی است. اگرچه مردم سلایق مختلفی دارند و اقتضائات زمانی متأثر از فرهنگ غربی، مد و پوشش را در ایران تغییر داده است اما مردم رجایی را دوست دارند چون او را یک فرد انقلابی می‌دانند. فردی که برای اعتلای اسلام و برای مردم از هیچ تلاشی فروگذار نبود و ساده‌زیستانه و سخت کوشانه تا آخرین قطره خونش، مجاهدت کرد. به این ترتیب می‌توان، اکنون سرمایه اجتماعی بالای شهید رجایی را سرمایه اجتماعی بالای نظام دانست هرچند این سرمایه اجتماعی گاهی بروزاش به واسطه هیجانات مختلف و تصمیمات نادرست، مردم و مسئولین، ناملموس باشد.
