🏤 دانشگاه امام صادق(ع)
🎓 پژوهشگر حوزه بازاریابی سیاسی دولت و بین الملل
مقدمه
انتخاب کارگزار یکی از مسائل اصلی و اساسی تاریخ اسلام است. امیرالمومنین(ع) ماجرای انتقال خلافت به خلیفه اول پس از رحلت نبی مکرم اسلام صلی الله علیه آله و سلم را این‌گونه تبیین می‌فرماید: «وَ اَللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا اِبْنُ أَبِي قُحَافَةَ…»[۱] یعنی فلانی لباس خلافت را پس از شهادت پیامبر به تن کرد. «تَقَمَّصَ » باب تفعّل است که از معانی مشهور آن «تكلّف» است؛ يعنى چيزى را كه آدم ندارد به مشقت و سختى به خود بگيرد؛ به عنوان مثال، «تَشَجَّعَ فلان» يعنى كسى كه شجاع نبود، خود را به صورت شجاع جلوه داد. «تَقَمَّصَ» از مادّۀ «قميص» به معناى پيراهن است. در اينجا حضرت خلافت را تشبيه به پيراهن كرده، از باب اين كه پيراهن محيط به بدن و چسبيده به آن است، او خلافت را به زور گرفته و به خودش چسبانده، و پيراهن خلافت را به زور تن خود كرده است؛ مقصود در اینجا يعنى اهلش نبوده است.
انسانی که شایسته مقامی نباشد، آثار زیان‌باری را علاوه بر خود، بر جامعه وارد خواهد کرد؛ به تعبیر امیرالمومنین (ع) رنج و ناراحتی و به دنبال آن دورویی و اعتراض در بین مردم جامعه پدید خواهد آمد.[۲] پس می‌توان نتیجه گرفت در روزگار کنونی که مسئولین از رهگذر انتخاب این لباس را برتن می‌کنند؛ هم مردم و هم مسئولین مربوطه در انتخاب کارگزار وظیفه سنگینی باید بر دوش خود احساس کنند. لذا اولین نکته مهم در انتخابات و انتخاب کارگزار از سوی مردم آن است که لباس ریاست جمهوری به قواره فرد بیاید. در ادامه به موضوع کارگزار درست در برخی از خطبهها و نامههای نهج البلاغه پرداخته شده تا آنچه لباس مسئولیت را برای افراد مناسب میگرداند، از زبان امیر مومنان علیه السلام بهتر بشناسیم.
مبارزه علیه ناامیدی، مبارزه برای عدالت
یکی از سرمایه های مهم یک جامعه امیدواری مردم آن جامعه به آینده و خوش بینی به حکومت است. کارگزار وظیفه دارد به گونه‌ای عمل کند که امید جامعه به اصلاح و عدالت از بین نرفته و ناامیدی از عدالت گرد خود را بر جامعه نپاشد. امیرالمومنین (ع) در نامه ۲۷ نهج البلاغه خطاب به محمد ابن ابی بکر می‌فرماید: « لاَ يَيْأَسَ اَلضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ بهِمْ»؛ (۱) یکی از مسائل اصلی برای کارگزاری، اجرای عدل و ایجاد امیدواری در افکار عمومی پیرامون مسئله عدل و جبران خطای حکومت در آینده است.
رضایت مردم
پشتوانه مردمی مهم‌ترین رکن موفقیت یک حکومت در عمل است. دولت باید دلسوز مردم خود بوده و مسئله رضایت مردم را در سیاستگذاری‌ها و اجرای سیاست‌ها در اولویت قرار دهد. امیرالمومنین (ع) خطاب به مالک اشتر در نامه ۵۳ نهج البلاغه می‌فرماید: «وَ لْيَكُنْ أَحَبُّ اَلْأُمُورِ إِلَيْكَ… أَجْمَعَهَا لِرِضَى اَلرَّعِيَّةِ فَإِنَّ سُخْطَ اَلْعَامَّةِ يُجْحِفُ بِرِضَى اَلْخَاصَّةِ وَ إِنَّ سُخْطَ اَلْخَاصَّةِ يُغْتَفَرُ مَعَ رِضَى اَلْعَامَّةِ»؛ (۲) مردم در جامعه اسلامی مسئله اصلی هستند؛ در تزاحم بین خواص و عوام وزن به مردم داده می‌شود و این رضایت عمومی است که خشم خواص را از بین خواهد برد. مردم ستونهای دین و جامعه بوده و در بحرانها پشتیبان جامعهاند[۳]. پس ساختارهای مدیریتی، نگرش‌ها و تصمیمات، باید به سمت مردم میل کرده تا مقاومت و استقامت یک جامعه افزایش یابد. چنین امری وظیفه یک دولت است. دولت باید به دنبال حفظ و افزایش اعتماد جامعه به سوی خود بوده و سختی‌ها را از روی دوش مردم بردارد.[۴]
پاسخگویی به افکار عمومی
امیرالمومنین(ع) در نامه ۵۳ نهج البلاغه می‌فرمایند: «وَ إِنْ ظَنَّتِ اَلرَّعِيَّةُ بِكَ حَيْفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِكَ وَ اِعْدِلْ عَنْكَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِكَ فَإِنَّ فِي ذَلِكَ رِيَاضَةً مِنْكَ لِنَفْسِكَ وَ رِفْقاً بِرَعِيَّتِكَ وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَكَ مِنْ تَقْوِيمِهِمْ عَلَى اَلْحَقِّ»؛ هرگاه در مسئله‌ای مردم جامعه به تو سوءظن پیدا کردند، باید برای آنها در مورد عذرهای خود و تزاحم‌های خود توضیح دهید. توضیح دادن موضوع از هزینههای اجرای یک سیاست یا تصمیم گیری بر دولت و مردم می‌کاهد و معنای محبت حاکم به جامعه را تعمیق میبخشد. از سویی دیگر، بیان تزاحمها رشد جامعه را به دنبال داشته و فهم جامعه را افزایش می‌دهد تا در تشخیص اهم از مهم یا تصمیم‌گیری بر سر دو راهیها، انتخاب‌های بهتری داشته باشد. این مورد از بایسته‌های کاندیدای درست است که به صورت منطقی تزاحمها و عذر خود را توضیح دهد.
موضع صریح
هر کاندیدا و کارگزاری در جامعه باید در برابر مجموعه‌ای از رویدادها موضع صریح داشته باشد. موضع صریح به این معناست که باید در عمل و در کلام این موضوع را نشان داده و نباید دوپهلو یا چندپهلو سخن گفته یا عمل نماید. اگر در جامعه اسلامی چیزی خلاف حق و موافق باطل وجود دارد، باید یک کارگزار درست، آنها را اعلام کند و یا اگر اشخاصی هستند که انتصاب آنها به مسئولیت معنای عدم موضع صریح دارد، آنها را عزل کند. حضرت در بخش دیگری از توصیه خود به مالک اشتر در نامه ۵۳ نهج البلاغه می‌فرمایند: «إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِكَ مَنْ كَانَ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَكَ وَزِيراً وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِي اَلْآثَامِ فَلاَ يَكُونَنَّ لَكَ بِطَانَةً فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ اَلْأَثَمَةِ وَ إِخْوَانُ اَلظَّلَمَةِ»؛ (۳)
خودبزرگ نبینی
از ویژگی‌های کاندیدای درست، درشت ندیدن خود است. کاندیدای درست هم صحبت و هم کلام مردم است. نگرش کاندیدای درست یک نگرش هم‌صحبتی یک فرد بالغ با یک جامعه بالغ است؛ یعنی خود را بزرگ نمی‌پندارد و همچنین در برابر مردم متواضع است. کاندیدای درست خود را والد و مردم را کودک نمی‌پندارد که ارتباط دولت با مردم ارتباط کودک و بالغ باشد. تواضع کاندیدای درست، یعنی به دنبال ستایش و ثناگویی دیگران نیست.[۵]
ارتباط مستمر
پنهان ماندن از چشم مردم و ارتباط مستمر نداشتن با آنها، باعث خستگی و ناامیدی مردم از دولت می‌شود. ارتباط کاندیدای درست با مردم نباید محدود به زمان انتخابات بوده، بلکه باید به صورت مستمر با مردم در ارتباط باشد. حضرت امیرالمومنین (ع) در بخش دیگری از توصیه خود به مالک اشتر در نامه ۵۳ نهج البلاغه می‌فرمایند: «وَ أَمَّا بَعْدَ هَذَا فَلاَ تُطَوِّلَنَّ اِحْتِجَابَكَ عَنْ رَعِيَّتِكَ فَإِنَّ اِحْتِجَابَ اَلْوُلاَةِ عَنِ اَلرَّعِيَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ اَلضِّيقِ وَ قِلَّةُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ وَ اَلاِحْتِجَابُ مِنْهُمْ يَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا اِحْتَجَبُوا دُونَهُ فَيَصْغُرُ عِنْدَهُمُ اَلْكَبِيرُ وَ يَعْظُمُ اَلصَّغِيرُ وَ يَقْبُحُ اَلْحَسَنُ وَ يَحْسُنُ اَلْقَبِيحُ وَ يُشَابُ اَلْحَقُّ بِالْبَاطِلِ» (۴) پنهان بودن از چشم مردم باعث می‌شود که کارهای قبیح و نیک دولت یا کاندیدای درست جای خود را با یکدیگر عوض کرده و اعتماد مردم نسبت به دولت از بین برود و فاصله بین جامعه و دولت ایجاد شده یا افزایش یابد.
مسئولِ همه‌ی مردم
امیرالمومنین(ع) در خطبه ۱۳۱ نهج البلاغه در بیانی می‌فرمایند: «وَ لاَ اَلْخَائِفُ لِلدُّوَلِ فَيَتَّخِذَ قَوْماً دُونَ قَوْمٍ»؛ کارگزار در هر حکومت مسئول تمام مردم آن حکومت است و حکمرانی چندگانه و تبعیض بین مردم به دلایلی مانند ترس از دست دادن قدرت در مسیر کارگزار وجود ندارد. کارگزار گروهی را بر گروه دیگر برتر نمی‌دهد و در تلاش است تا در اجرای سیاست‌ها با عدالت و انصاف به جامعه خود نگاه کند.
جمع بندی
یک کاندیدای درست در مناسبات مختلف باید عملکرد خود را تنظیم و اصولی را برای عملکرد خود تعریف کند. کاندیدای درست در مناسباتی مانند نگرش درست به مردم، شایسته‌گزینی درست، آبادانی درست، تشکیلات درست، اطرافیان و مشاوران درست، اجرای درست و … مشغول به فعالیت است. در این یادداشت سعی شده است پیرامون کاندیدای درست و نگرش به مردم مجموعه ای از سخنان امیرالمومنین(ع) نگارشی انجام بگیرد که در قسمت های بعد به مناسبات دیگر کاندیدای درست خواهیم پرداخت. مجموعه این یادداشت‌ها به دنبال بیان اندازه پیراهنی که بر تن کاندیدای درست خوب جلوه می‌کند می‌باشد.
پی‌نوشت
۱-ناتوانان از عدالت‌ات نومید نگردند.
۲-باید محبوبترین کارها نزد تو، کاری باشد که به حق نزدیکتر، در عدالت فراگیرتر و خشنودی مردم را شامل‌تر باشد؛ زیرا خشم توده‌های مردم خشنودی خواص را از بین می‌برد و خشم خواص در صورت خشنود بودن توده‌های مردم، اهمیتی ندارد.
۳-بدترین وزیران تو کسی است که پیش از تو وزیر اشرار بوده و کسی که در گناهانشان شرکت داشته است. پس هرگز چنین کسانی را محرم راز خود قرار مده، زیرا اینان یاوران گناهکاران و برادران ستمکاران‌اند…
۴-هرگز خود را برای مدتی
طولانی از مردم پوشیده مدار که در پرده ماندن حاکم از مردم گونه‌ای بی‌حوصلگی است
و سبب بی خبری از امور باشد. پنهان ماندن زمامداران از مردم موجب ناآگاهی ایشان
بوده و در نتیجه امر بزرگ در نظر آنان کوچک و کار کوچک در دیده ایشان بزرگ جلوه می‌کند
و نیکو زشت و زشت، نیکو می‌گردد.
[۱] خطبه سوم نهج البلاغه
[۲] فَمُنِيَ اَلنَّاسُ لَعَمْرُ اَللَّهِ بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ وَ تَلَوُّنٍ وَ اِعْتِرَاضٍ
[۳] وَ إِنَّمَا عَمُودُ اَلدِّينِ وَ جِمَاعُ اَلْمُسْلِمِينَ وَ اَلْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ اَلْعَامَّةُ مِنَ اَلْأُمَّةِ فَلْيَكُنْ صَغْوُكَ لَهُمْ وَ مَيْلُكَ مَعَهُمْ
[۴] بِأَدْعَى إِلَى حُسْنِ ظَنِّ وَالٍ بِرَعِيَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَيْهِمْ وَ تَخْفِيفِهِ اَلْمَئُونَاتِ عَلَيْهِمْ
[۵] وَ إِيَّاكَ وَ اَلْإِعْجَابَ بِنَفْسِكَ وَ اَلثِّقَةَ بِمَا يُعْجِبُكَ مِنْهَا وَ حُبِّ اَلْإِطْرَاءِ
